تاریخچه دبیرستان ماندگار و نمونه دولتی هراتی اصفهان
درختی است که زنده‌یاد محمد شیخ‌زاده یزدی با همراهی یار همه زندگی‌اش زنده‌یاد ایران هراتی‌فر از سال 1331 دست به کار ساخت آن زد.
خانه پدری من در اول خیابان مجمر بود و هنوز هم آنجا است. در اولین گام‌هایی که از خانه بیرون می‌زدیم، حدفاصل پل‌های فردوسی و جویی به بنایی باشکوه می‌رسیدیم که با کتیبه کاشی‌کاری زیبای «دبیرستان هراتی» چشمانمان را نوازش می‌کرد. برای من که پدرم در آنجا معلم بود و پس از پیروزی انقلاب مدیرش شد، همواره این سوال وجود داشت که این بنا دارای چه تاریخچه‌ای است؟ پاسخ به این سوال را به‌طورکامل در کتاب «مکتب هراتی» یافتم. این کتاب که با شور، تلاش و عشق فراوان تدوین شده، خود درختی است که «هر لفظش دیناری است و هر معنیش خرمایی». از هنگامی که نویسنده محترم آن، نسخه پیش از چاپ را در اختیارم گذاشتند، با لذت تا آخر آن را خواندم. این کتاب از حد کتاب‌هایی از این نوع، بسیار فراتر رفته و به حد پدیدارشناسی مکان می‌رسد.
نویسنده گاهی برای چند خطِ آن سفری را متحمل شده، افرادی را یافته و با آن‌ها مصاحبه‌هایی دقیق انجام داده است و به صورت شبکه‌ای از اطلاعات جامع، نقاط پیوندی را یافته و سیمای مدرسه را ترسیم کرده است. از‌آنجایی‌که پدرم همواره از دبیرستان هراتی برای ما سخن می‌گفت، مطمئن هستم بسیاری از اطلاعات جامع این کتاب را در مورد مدرسه‌اش نداشت و خواندن آن برای کسی که در این مدرسه دانش‌آموز بوده یا هست، تدریس می‌کرده یا می‌کند و سِمت‌های مدیریتی داشته و یا دارد بسیار ضروری است. هرگز نمی‌دانستم اولین کسی که در کار بنای مدرسه با شیخ‌زاده همراه شد، بعدا نزد او ارتقا یافت تاجایی که امور مالی مدرسه را به دست گرفت و هراتی وصیت کرد که وی تا هر زمان دوست داشته باشد می‌تواند در این دبیرستان کار کند. مولف گران‌قیمت کتاب با این «آینۀ تاریخ مدرسه» مصاحبه کرده و تصویر واقعی دبیرستان را از دل این آینه بیرون کشیده است. بُعد تاریخی کتاب ما را به فضای آن سال‌ها که مملو از شور ملی‌گرایی (زمانه دکتر مصدق) بود، هدایت می‌کند و نکته‌های ریز و ظریفی را از ان سال‌ها بازگو می‌کند.
اما کتاب علاوه بر آن، دیدگاهی تحلیلی دارد که به صورت چند‌صدایی و از ابعاد گوناگون به مکان مدرسه پرداخته است که مثلا می‌توان آن را در روان‌شناسی معماری و معماری روان‌شناسانه مدرسه دید. بعد از آن به مصداق «شرف المکان بالمکین» به مجموعه مدیران، معلمان و دانش‌آموزان مدرسه پرداخته است که در این بخش هر عنوان با شعری (و بیشتر از سهراب سپهری) آغاز می‌شود. یافتن عکس‌های آرشیوی از روزهای آغازین دبیرستان که از زاویه‌های مختلف و با چشم‌اندازهای متفاوت گرفته شده، کار دشواری بوده که مولف کتاب زمان زیادی را برای یافتن آن‌ها گذرانده است و آدمی را به تلاش مرحوم بختیاری در کتاب خود از میرزاغلامرضای اصفهانی می‌اندازد.
من نمی‌دانستم که اولین مدیر دبیرستان، مرحوم «دکتر مهران» داماد ظل‌السلطان و همایون‌میرزا پسر ظل‌السلطان، پدر همسر محمد شیخ‌زاده هراتی یزدی بوده و بنابراین مدیر و موسس با یکدیگر نسبت سببی داشته‌اند. اما مدیریت موفق دکتر مهران نشان داده که چرا بانی مدرسه، آن فرد باکفایت را به‌عنوان نخستین رئیس انتخاب کرده است. چون از نزدیک و دقیق او را می‌شناخته است. «دبیرستان ماندگار صارمیه» را هم صارم‌الدوله فرزند ظل‌السلطان پایه‌گذاری کرد. گویی می‌خواست جنایت‌هایی را که پدرش در حق اصفهان انجام داده بود، جبران کند. «کمال‌االدین جناب» در صارمیه و «احمد کیاست‌پور» در هراتی، از نخستین فارغ‌التحصیلان این دو دبیرستان بودند که سال‌ها بعد از مشهورترین استادان فیزیک ایران شدند.
ما تاریخ بناهای خود را نمی‌دانیم و به‌تدریج آنچه را که می‌دانیم هم در غبار زمان ناپدید می‌شود. بزرگی در آن است که این تاریخ را با جست‌وجو در دل زمان، از نو کشف کنیم. این جست‌وجو در زمان‌های ازدست‌رفته است که گذشته و تاریخمان را به ما بازمی‌گرداند.
مهم‌ترین سخنرانی در تاریخ ریاست‌جمهوری آمریکا، سخنرانی جان.اف.کندی در دانشگاه «دانشگاه آمریکن» در 10 ژوئن 1963 است. ببینید او در آن سخنرانی که ربطی به دانشگاه ندارد و به‌سلاح‌های اتمی معطوف است. چگونه به پایه‌گذار دانشگاه و فلسفه او می‌پردازد. بدون تردید او به‌هنگام سخرانی خود به کتاب مراجعه کرده و این اطلاعات را از آن یافته است. کتابی از آن نوع که نویسنده این کتاب عنوان «مکتب هراتی» به آن داده است.
حمیدرضا عریضی، استاد روان‌شناسی صنعتی دانشگاه اصفهان، تابستان 1399
تألیف حمیدرضا معلمی
ناشر: فردای شرق (موسسه فرهنگی هنری نگارآفرین فردای شرق آریا)
