مرکز پژوهش‌های تاریخ شفاهی ایران

تاریخ شفاهی در ایران

در ایران نیاز جمع‌آوری تاریخ شفاهی به علت کمبود مدارک تاریخی، به ویژه برای تحلیل‌های تاریخی که تا حد زیادی به نظام سیاسی بسته ایران برمی‌گشت؛ بعلاوه این که دلایل دیگر نیز وجود داشت که تمامی محققان تاریخ با آن آشنا هستند از جمله پراکندگی اسناد و مدارک و نبود یک نظام صحیح در نگهداری مدارک و اسناد تاریخی بوده است (سعیدی،:199).

به منظور بررسی تاریخ شفاهی ایران نیز تاکنون در خارج از کشور چندین پروژه، مرکز و موسسه تحقیقاتی ایجاد شده‌اند که از جمله می‌توان به پروژه تاریخ شفاهی زنان ایران در بنیاد مطالعات ایران با همکاری بخش تحقیقات تاریخ شفاهی کلمبیا در سال 1982، پروژه تاریخ شفاهی ایران در مرکز مطالعات خاورمیانه دانشگاه هاروارد (ماساچوست آمریکا) به سال 1981، پروژه تاریخ شفاهی چپ در ایران با اتکا به موسسه بین المللی تاریخ اجتماعی (آمستردام، هلند)، پروژه تاریخ شفاهی چپ (برلن، آلمان)، طرح تاریخ شفاهی اقتصاد ایران در دانشگاه لندن، پروژه تاریخ شفاهی ایران نام برنامه‌ای برای مصاحبه با عده‌ای از ایرانیانی بوده که در تاریخ معاصر نقشی داشته‌اند. این برنامه به ابتکار حبیب لاجوردی در دانشگاه هاروارد انجام گرفت. «برنامه انرژی اتمی ایران تلاش‌ها و تنش‌ها، مصاحبه با اکبر اعتماد». مصاحبه اکبر اعتماد درباره تاریخ برنامه انرژی اتمی حول سیاست آمریکا و ایران، سؤال اصلی است که در این کتاب مطرح شده است. همچنین خواننده با تاریخچه تشکیل و تحول سازمان انرژی اتمی آشنا خواهد شد. برای مثال این مسئله مطرح می‌شود که آیا آمریکا با وجود رابطه خوب با شاه با انجام این طرح موافق بود؟ (Afkhami, 1997).

از دیگر آثار این حوزه، «تحولات صنعت نفت ایران، نگاهی از درون، مصاحبه با پرویز مینا و فرخ نجم آبادی»، «سیاست و سیاستگذاری اقتصادی در ایران، مصاحبه با علی نقی عالیخانی» و… اشاره کرد. تاریخ شفاهی روابط ایران و آمریکا نیز از دیگر آثار این حوزه است. این مجموعه در دفتر مطالعات ایران تهیه می‌شود که هدفش گفتوگو با مقامات ارشد آمریکایی درباره سیاست‌های خارجی آمریکا در مورد ایران است.

از پروژه‌های تاریخ شفاهی ایران در سال‌های اخیر می‌توان به «تاریخ شفاهی ارتباطات و فناوری اطلاعات»، تاریخ شفاهی «جمعیت هلال احمر ایران» اشاره کرد.

مصاحبه‌های فراوانی با سیاستمداران و هم‌پالکی‌های‌شان، رهبران عرصه تجارت و نخبگان فرهنگی موجود است. این مصاحبه‌ها علاوه بر ثبت دیدگاه‌های صاحبان قدرت، نوعاً به «کاسه زیر نیم‌کاسه ماجرا»، ظرایف تصمیم‌گیری، رقابت‌ها و اتحادهای شخصی و زیربنای انگیزه‌های گوناگون اقدامات عمومی که غالباً از اسناد عمومی غایب هستند، می‌رسند. مثلاً کمی بعد از مرگ آبراهام لینکلن در سال 1865، منشی‌اش جان جی نیکولای و شریک حقوقی‌اش ویلیام هرندون، خاطرات مربوط به شانزدهمین رئیس‌جمهور آمریکا را به طرق مختلف از جمله مصاحبه با افرادی که لینکلن را می‌شناختند و با وی کار کرده بودند، جمع‌آوری کردند.

از میان شاخص‌ترین تلاش‌هایی که در ابتدای عصر تاریخ شفاهی برای گردآوری گزارش‌های شفاهی از گذشته صورت گرفته است می‌توان به هزاران چرخه زندگی اشاره کرد که توسط محققان پروژه نویسندگان فدرال در اواخر دهه 1930 و اوایل دهه 1940 ثبت و ضبط شده‌اند.